Το μαντείο του Τροφωνίου ήταν σημαντικό μαντείο της αρχαιότητας στη Λιβαδειά.
Πρόκειται για ένα υπόγειο κλιβανοειδές κτίσμα, το οποίο διασώζεται μέχρι το ύψος του φυσικού εδάφους. Η τοιχοδομία του είναι από πέτρες σε δεύτερη χρήση, όπως περιγράφεται από τους Παυσανία, Φιλοστρατο, Στράβωνα κ.ά.
Οι πρώτες ανασκαφές έγιναν στα 1968 με τη συνεργασία της Θ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων. Οι διαστάσεις του οικοδομήματος στο δάπεδο είναι διαμέτρου 1,90 μ., ενώ το ύψος φτάνει περίπου στα 3,5 μ.. Δείχνει κατά τι μεγαλύτερο του αρχικού μεγέθους των 8×4 πήχεων, όπως περιγράφεται από τον περιηγητή. Αλλά αυτό έχει την ερμηνεία του. Τα τελευταία όστρακα που βρέθηκαν στο δάπεδο χρονολογούνται ήδη την εποχή των καταστροφών που προκάλεσαν οι Έρουλοι.Είναι έτσι πολύ λογικό να γίνει αποδεκτή μια κυριολεκτική διάλυση του περιβόητου Αδύτου, αφού όπως πληροφορεί ο Παυσανίας, ήταν οικοδομημένο «συν τέχνη και αρμονία» απ’ ευθείας πάνω στον συμπαγή πυριτόλιθο, από τον οποίο αποτελείται αποκλειστικά ο συγκεκριμένος τόπος.
Υπάρχει ένα κύριο χαρακτηριστικό το οποίο πείθει με βεβαιότητα ότι πρόκειται για το καθεαυτό Χρηστήριο, Άντρο, Καταβάσιο, Σπήλαιο, Στόμιο και πολλές άλλες επωνυμίες του μαντείου του Τροφωνίου. Στο δάπεδο του εν λόγω μνημείου, διασώζεται ένα στενό αυλάκι που συμφωνεί απόλυτα με την αρχαία περιγραφή “του στομίου με ύψος δύο μόλις σπιθαμών”.
Αυτό ακριβώς το τμήμα, που περιγράφεται ως Οπή, παρά το ότι φέρει εμφανή ίχνη απόπειρας κακοποίησης, εν τούτοις παρέμεινε ουσιαστικά αβλαβές.
Το συγκεκριμένο μνημείο, το οποίο απετέλεσε αντικείμενο αναζητήσεων και ερευνών από ημεδαπούς και αλλοδαπούς αρχαιολόγους και ερασιτέχνες επίσημα ήδη από τα 1795, βρίσκεται στο δυτικό τμήμα της Λειβαδιάς, πάνω στην επιπεδοποιημένη από την αρχαιότητα κορυφή του λόφου του Προφήτη Ηλία.
Σε πολύ κοντινή απόσταση εκτείνονται τα ερείπια του μεγάλου ναού του Διός Βασιλέως, στον οποίο εικάζεται ότι κάτω από την αψίδα ήταν τοποθετημένος ο Θρόνος της Μνημοσύνης. Τρεις επιφανείς Μακεδόνες βασιλείς συμπεραίνεται μέσω Επιγραφικών μαρτυριών ότι μυήθηκαν βασιλείς σε αυτό το ιερό: ο Αμύντας του Περδίκκα, ο πολύ γνωστός Φίλιππος Β’ και τέλος ο Αντίοχος Δ’ Επιφανής.
Στην αρχαιότητα, όπως μαρτυρείται στις Νεφέλες του Αριστοφάνη, η έκφραση «Κατεβαίνω στο Τροφώνιο άντρο» σήμαινε «έχω καταληφθεί από φόβο».
Στην τραγωδία Ίων του Ευριπίδη, ο άτεκνος Ξούθος μηνεί στη σύζυγό του, Κρέουσα, ότι πήγε να συμβουλευτεί τον Τροφώνιο στον δρόμο του για τους Δελφούς.
